Ανάλυση του
ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΥΡΗ
Τι δείχνει η ελληνική ιστορική εμπειρία από τις αλλαγές ηγεσίας του 1996, του 1997 και του 2004.
Η αλλαγή ηγεσίας που συντελέσθηκε κατά τη δεκαετία του ’90 στο ΠΑΣΟΚ (1996) και στη ΝΔ (1997) αποτέλεσε διαδικασία ωρίμανσης και σταθεροποίησης των κομματικών μηχανισμών και του ελληνικού δικομματικού συστήματος. Αυτή η διπλή ιστορική εμπειρία, που διαφέρει σημαντικά από την περίπτωση της διαδοχής του Κ.Σημίτη, από τον Γ.Παπανδρέου το 2004, αποδεικνύει ότι η συντεταγμένη και κοινωνικά αιτιολογημένη αλλαγή ηγεσίας ενός κόμματος διακυβέρνησης δημιουργεί -κατά κανόνα- πολιτική δυναμική. Η θετική επίδραση της διαδοχής ηγεσίας ισχύει, γενικότερα, και για άλλους θεσμούς, πχ. την Εκκλησία. Στην αλλαγή που συντελέσθηκε στην κεφαλή της Εκκλησίας, το 1998, με τη διαδοχή του Σεραφείμ από τον Χριστόδουλο, στη θέση του Αρχιεπισκόπου, παρατηρήθηκε αντίστοιχο αποτέλεσμα.
Ωστόσο, το εύρος αυτής της δυναμικής, ή η μορφή που λαμβάνει δεν είναι -αυτονόητα- ποτέ η ίδια. Επιπλέον, η διαδοχή, ως πολιτικό γεγονός, δημιουργεί δυναμική, ανεξάρτητα από την επίδραση που μπορεί να έχει, ή να μην έχει το «πρόσωπο» (η προσωπικότητα) του πολιτικού αρχηγού.
Οι παράλληλες διαδοχές της δεκαετίας του ’90 άσκησαν, άμεσα, ή έμμεσα, ευεργετική επίδραση στην εικόνα των δύο κομμάτων διακυβέρνησης. Αυτό συνέβη εντονότερα στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ (αρκετά νωρίτερα από τις εκλογές), αλλά και στην περίπτωση της ΝΔ (ύστερα από την εκλογική ήττα του 1996). Η αντικατάσταση αποδυναμωμένων πολιτικών αρχηγών, όπως ήταν ο ασθενής Α.Παπανδρέου, το Δεκέμβριο του 1995, ή ο Μ.Έβερτ το Μάρτιο του 1997, αποδείχθηκε κομβική πολιτική μεταβολή. Ενίσχυσε σημαντικά την εικόνα των πολιτικών αρχηγών των κομμάτων (Σημίτης +53%, Καραμανλής +37%) και -το σπουδαιότερο- επηρέασε θετικά την πρόθεση ψήφου σε αυτά, προσθέτωντας, στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ πέντε (5), και στην περίπτωση της ΝΔ έξι (6) εκατοστιαίες μονάδες.
Εύλογα, όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά εικόνας προκατόχου/διαδόχου τόσο μεγαλύτερη δυναμική δημιουργείται από τη διαδοχή, λόγω των αυξημένων προσδοκιών που παράγει. Αυτό ίσχυσε και το 1996 και το 1997, καθότι οι προκάτοχοι των Κ.Σημίτη και Κ.Καραμανλή είχαν βρεθεί σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα αξιολόγησης από την κοινή γνώμη.
Η διαδοχή του 2004
Αντίθετα με το 1996 και το 1997, η δυναμική της διαδοχής του 2004, υπήρξε αρκετά πιο περιορισμένη. Για μια σειρά λόγους, το σημείο εκκίνησης του Γ.Παπανδρέου διέφερε από τα αντίστοιχα του 1996 και 1997. Από τη σύγκριση Σημίτη-Παπανδρέου, δεν είχαν προκύψει προσδοκίες, αντίστοιχης τάξης με εκείνες του 1996, ή του 1997.
Αυτό συνέβη, ενδεχομένως, διότι η δυσαρέσκεια από το ΠΑΣΟΚ και η πολιτική μεταστροφή υπέρ της ΝΔ, το 2004, δεν οφείλετο, πρωτίστως, στην εικόνα της ηγεσίας του. Η εικόνα του Κ.Σημίτη δεν παρουσίαζε την εκτεταμένη φθορά του προκατόχου του, Α.Παπανδρέου, ή την αντίστοιχη του Μ.Έβερτ, στην περίπτωση της ΝΔ. Παρά τη σχετική αποδυνάμωση που είχε υποστεί την τριετία 2001-2004, παρέμενε σχετικά ισχυρή και με βάση τις δημοσκοπήσεις της εποχής, ο Κ.Σημίτης εμφανιζόταν τουλάχιστον ισοδύναμος (ακριβέστερα κατά τι ισχυρότερος) από τον ανθυποψήφιό του, Κ.Καραμανλή. Αυτό άλλωστε αποτέλεσε τότε και το βασικό επιχείρημα του κυβερνητικού επιτελείου και θεωρήθηκε (εσφαλμένα) το ισχυρότερο, ή ακόμη και αφ’ εαυτό επαρκές πλεονέκτημα για μια νέα εκλογική νίκη.
Ποιους παράγοντες επηρεάζει περισσότερο μια διαδοχή
Σύμφωνα με τα προηγούμενα, είναι αρκετά πιθανό η ανανέωση της ηγεσίας ενός κόμματος να επηρεάσει θετικά την πρόθεση ψήφου σε αυτό. Δεν είναι, όμως, καθόλου βέβαιο, ότι μια παρόμοια αλλαγή, συνιστά από μόνη της ικανή συνθήκη να μεταβάλλει αποφασιστικά έναν εξαιρετικά δυσμενή εκλογικό και πολιτικό συσχετισμό δυνάμεων, όπως π.χ. είναι ο σημερινός για το ΠΑΣΟΚ. Είναι γνωστό, ότι η ψήφος των πολιτών στις εκλογές καθορίζεται από μια σειρά προσδιοριστικών παραγόντων. Όπως, μάλιστα, δείχνει και η σύγχρονη εκλογική έρευνα, λόγω της αποδυνάμωσης των κομματικών ταυτοτήτων και της ρευστότητας της ψήφου που ενισχύεται, ο αριθμός των παραγόντων που διαμορφώνουν ένα εκλογικό αποτέλεσμα, τείνει διαχρονικά να αυξάνεται. Μεταξύ αυτών, η εικόνα του αρχηγού και της ηγεσίας του κόμματος κατέχει μεν σημαντική θέση, δεν συνιστά όμως ούτε τον αποκλειστικό, ούτε και τον κύριο. Οι ιστορικές κομματικές ταυτίσεις, η γενικότερη εικόνα του κόμματος, οι κοινωνικές ανησυχίες και προτεραιότητες (τα προβλήματα), η αξιολόγηση της διακυβέρνησης και των ασκούμενων πολιτικών, τα ΜΜΕ, η προεκλογική εκστρατεία, βραχύβια γεγονότα, ή ακόμη και τυχαία περιστατικά, αποτελούν, επίσης, περισσότερο ή λιγότερο σημαντικούς παράγοντες διαμόρφωσης των πολιτικών επιλογών και των κομματικών προτιμήσεων των ψηφοφόρων. Και, βέβαια, υπάρχουν πάντοτε και οι πιο μακροπρόθεσμοι κοινωνικοί μετασχηματισμοί, όπως πχ. η αλλαγή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης που έχει επιφέρει η μετανάστευση την τελευταία 15ετία, οι οποίοι επηρεάζουν καθοριστικά τη διαμόρφωση του κομματικού συστήματος. Οι παράγοντες αυτοί είναι μεν γνωστοί θεωρητικά, αλλά η συγκεκριμένη ιεράρχησή τους στην ελληνική πολιτική και η μεταξύ τους συσχέτιση δεν έχει μελετηθεί επαρκώς.
Ποιους από αυτούς τους παράγοντες επηρεάζει, ή ενδέχεται να επηρεάσει μια διαδοχή ηγεσίας; Πρώτον, στην εποχή της προσωποποιημένης πολιτικής, επηρεάζει άμεσα την εικόνα της ηγεσίας (leadership). Η αλλαγή του προσώπου του πολιτικού αρχηγού ενδέχεται να ενισχύσει την εικόνα της. Στη διαδοχή του 2004 στο ΠΑΣΟΚ και σε σύγκριση με τον Κ.Σημίτη, ο Γ.Παπανδρέου κατέγραφε στην αφετηρία (Δεκέμβριος 2003), καλύτερη δημόσια εικόνα (δημοτικότητα), αλλά και ελαφρώς ισχυρότερη πρωθυπουργική ικανότητα, έναντι του Κ.Καραμανλή (πίνακας 2). Ακόμη, 4 στους 10 πολίτες (44% των ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ και 48% της ΝΔ) θεωρούσαν -πριν την επίσημη ανακοίνωση- ότι ως Πρωθυπουργός, ο Γ.Παπανδρέου θα ήταν καλύτερος από τον Κ.Σημίτη. Οι παρατηρούμενες διαφορές μεταξύ των δύο πολιτικών ήταν μεν υπαρκτές, όχι όμως ιδιαίτερα θεαματικές, ή εκείνες που ενδεχομένως προσδοκούσαν τα κέντρα εξουσίας και τα Μέσα Ενημέρωσης που επιθυμούσαν και επεδίωκαν την αντικατάσταση του κ.Σημίτη.
Ωστόσο, παρόμοιες επιδράσεις δεν είναι χωρίς σημασία. Είναι γνωστό ότι στη σημερινή εποχή, η κομματική ηγεσία αποκτά όλο και μεγαλύτερη βαρύτητα, σε βάρος της μαζικής οργάνωσης και της βάσης των κομμάτων. Η επιρροή που ασκεί στους ψηφοφόρους ο αρχηγός του κόμματος, είτε άμεση, μέσω της προσωπικότητάς του, του χαρακτήρα του και του στυλ του, είτε έμμεση, επηρεάζοντας την ιδεολογία και την πολιτική του κόμματος που ηγείται (και της κυβέρνησής του, όταν βρίσκεται στην εξουσία) βαίνει αυξανόμενη. Για τούτο και ο ρόλος του στις εκλογές είναι ενισχυμένος. Ο πολιτικός αρχηγός έχει αναγορευθεί σε κεντρική φιγούρα της προεκλογικής εκστρατείας και γνωρίζει τεράστια κάλυψη από τα ΜΜΕ. Και αυτό βεβαίως ίσχυσε περισσότερο από κάθε άλλη φορά στις εκλογές της 16ης Σεπτεμβρίου.
Δεύτερον, η διαδοχή επηρεάζει, επίσης, ενισχύοντας πολλαπλώς την πλέον σημαντική μεταβλητή της εκλογικής συμπεριφοράς, την κομματική ταύτιση (party identification). Αναλυτικότερα:
1) Περιορίζει την ηττοπάθεια που μπορεί να κυριαρχεί μεταξύ των στελεχών ενός κόμματος, ιδίως μετά από μια εκλογική ήττα. 2)Ενδέχεται να βελτιώνει, ως ένα βαθμό, την εικόνα ενός κόμματος, εάν αυτή έχει καταστεί αδύναμη (εικόνα κρίσης, κουρασμένης ηγεσίας, εξάρτησης από οικονομικά συμφέροντα, κλπ). 3) Κυρίως, όμως, μπορεί να ενισχύσει/ενεργοποιήσει περαιτέρω την κομματική και παραταξιακή ταύτιση, όπως πχ συνέβη το 2004, μέσω της ιστορικής συμβολικής βαρύτητας που άσκησε το όνομα Παπανδρέου, αυξάνοντας, την ιδιαίτερα χαμηλή τότε συσπείρωσή του. Όπως αποδεικνύεται, για παράδειγμα, από τη σύγκριση Σημίτη-Παπανδρέου στην πρωθυπουργική ικανότητα (απέναντι στον Κ.Καραμανλή), ο Γ.Παπανδρέου, το 2004, μπορούσε να απευθυνθεί επικοινωνιακά, εξίσου αποτελεσματικά με τον Κ.Σημίτη στο εκλογικό ακροατήριο του κόμματος, και καλύτερα από τον Κ.Σημίτη σε ορισμένες κοινωνικές κατηγορίες, όπως οι νεότερες ηλικιακές ομάδες (κάτω των 45 ετών), οι λιγότερο πολιτικοποιημένοι ψηφοφόροι, οι μισθωτοί και τα λαϊκά στρώματα (ιστορικά προνομιακές για το ΠΑΣΟΚ κοινωνικές κατηγορίες), ενώ διέθετε και μεγαλύτερη διεισδυτικότητα στην Αριστερά, κυρίως μεταξύ των ψηφοφόρων του ΣΥΝ.
Εξασφαλίζει η αλλαγή ηγεσίας την εκλογική νίκη;
Οι προηγούμενες παρατηρήσεις σχετικά με την επίδραση μιας ενδεχόμενης διαδοχής στην κομματική ηγεσία δεν έχουν απαντήσει, ωστόσο, το ερώτημα τι συμβαίνει με τους υπόλοιπους προσδιοριστικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν και οι οποίοι, επίσης, καθορίζουν την εκλογική επιρροή ενός κόμματος. Επηρεάζονται και σε ποιό βαθμό; Τα ερωτήματα που τίθενται είναι πολλά και παραμένουν σήμερα ανοικτά. Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι η αλλαγή ηγεσίας δεν είναι «πανάκεια». Το 2004, δεν εξισορρόπησε, ούτε εξάλειψε την κοινωνική δυσαρέσκεια από τη διακυβέρνηση, ή την οικονομική ανασφάλεια που συσσωρεύθηκε κατά την τετραετία της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (2000-2004). Δεν μπόρεσε να ικανοποιήσει, ή να ανατρέψει την ατζέντα των κοινωνικών προτεραιοτήτων. Δεν κατέστη δυνατόν να αντισταθμιστούν τα προηγούμενα μόνον από την ενισχυμένη υποστήριξη που παρείχαν τα Μέσα Ενημέρωσης στον κ.Παπανδρέου (όπως και προηγουμένως στον κ.Σημίτη). Ακόμη χειρότερα, η δυναμική της προεκλογικής εκστρατείας των κομμάτων, το 2004 απέβη τελικώς, εις βάρος του Γ.Παπανδρέου και υπέρ του ανθυποψηφίου του. Τελικά, το 2004 η αντικατάσταση του κ.Σημίτη, παρά την αμέριστη συμπαράσταση των Μέσων Ενημέρωσης δεν εξασφάλισε στο ΠΑΣΟΚ την πολυπόθητη εκλογική νίκη, όπως είχε συμβεί το 1996. Η πραγματική επιρροή της πολιτικής επικοινωνίας, αλλά και των Μέσων Ενημέρωσης αποδείχθηκε περιορισμένη και σίγουρα όχι εκείνη που φαντασιώνονταν οι δρώντες φορείς τους.
Η μεγάλη διαφορά του 2004 από το 1996
Γίνεται φανερό, ότι το εύρος και τα όρια της δυναμικής μιας διαδοχής, διαμορφώνεται πάντοτε ως συνισταμένη πολλών παραγόντων. Το 1996, ο κ.Σημίτης είχε να αντιμετωπίσει μια ισχυρή εσωκομματική αντιπολίτευση, ενώ το 2004 αυτή η παράμετρος δεν υφίστατο, καθότι ο Γ.Παπανδρέου είχε καταγραφεί, πολύ καιρό πριν τη διαδοχή, ως η μοναδική και αδιαμφισβήτη εναλλακτική λύση. Αυτό συνιστούσε ένα βασικό πλεονέκτημα της διαδοχής του 2004, σε σύγκριση με την προηγούμενη του 1996. Από την άλλη πλευρά, η ουσιωδέστερη διαφορά μεταξύ 2004 και 1996 έγκειται αλλού και είναι αυτή που κατέστησε το εγχείρημα της διαδοχής του 2004 σημαντικά δυσχερέστερο από εκείνο του 1996. Από τον Ιανουάριο του 1996, που ανέλαβε την ηγεσία του κόμματος, μέχρι το Σεπτέμβριο που πραγματοποιήθηκαν οι εκλογές, ο κ.Σημίτης ευρίσκετο σε θέση ισχύος, διότι: α) ασκούσε τη διακυβέρνηση, β) η αντιπολίτευση ήταν βυθισμένη σε βαθειά και πολυεπίπεδη κρίση (ηγεσίας, στρατηγικής, εκλογικής διάσπασης), γ) το ΠΑΣΟΚ διατηρούσε σε σημαντικό βαθμό την κοινωνική και πολιτική του ηγεμονία και δ) διέθετε χρονικό διάστημα 9 μηνών για να εδραιώσει τη θέση του στον κομματικό μηχανισμό, να διατυπώσει το νέο πολιτικό και στρατηγικό του σχέδιο (ευρωπαϊκή προοπτική/εκσυγχρονισμός), να αποσαφηνίσει τη φυσιογνωμία του και να θέσει την προσωπική του σφραγίδα στη λειτουργία της κυβέρνησης.
Το 2004, ο Γ.Παπανδρέου έπρεπε να συμπυκνώσει το εγχείρημα της οικοδόμησης αρχηγικού και δυνάμει πρωθυπουργικού προφίλ σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα και, κυρίως, εκτός των δυνατοτήτων που προσφέρει η άσκηση της διακυβέρνησης. Επιπλέον, έπρεπε να περιορισθεί αναγκαστικά στο επικοινωνικό πεδίο, μιας μάλλον συντομευμένης προεκλογικής εκστρατείας, με βασικό στόχο την επιβολή και τον έλεγχο της ατζέντας, μέσω ενός αυστηρού χρονοδιαγράμματος διαδικασιών. Το εγχείρημά του ήταν, εξ’ αρχής, υπονομευμένο.
Επίλογος: Το ζήτημα της ηγεσίας σήμερα
Το πρόβλημα της διαδοχής σήμερα στο ΠΑΣΟΚ είναι σαφώς πιο σύνθετο και πιο δύσκολο να επιλυθεί. Το ΠΑΣΟΚ αποτελεί σήμερα τον «αδύνατο κρίκο» του δικομματισμού. Στην ίδια θέση θα βρισκόταν και η ΝΔ, εάν έχανε τις εκλογές του 2004. Έχοντας απωλέσει την εξουσία, ακολουθεί εδώ και καιρό μια αργόσυρτη φθίνουσα πορεία αποδυνάμωσης της εκλογικής-κοινωνικής του επιρροής και, ταυτοχρόνως, έχει αποδυναμώσει, σχεδόν ολοκληρωτικά την ιστορική κομματική του μορφή, από την οποία παραμένει μόνον το κέλυφος. Η ηγεσία που θα προκύψει στις 11 Νοεμβρίου, θα κριθεί από το αν καταφέρει να ανακόψει αυτήν την (ιστορική) εξέλιξη και μάλιστα, υπό πολύ δυσμενέστερους όρους, από εκείνους υπό τους οποίους το επιχείρησε ο κ.Σημίτης, στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας.