Οι στάσεις της ελληνικής κοινής γνώμης απέναντι στο 1821: Μια ιδεολογική απογραφή της εθνικής μας μυθολογίας

Aνάλυση του
ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΥΡΗ

1. Ιστορία και έρευνες κοινής γνώμης

Στην Ελλάδα, η ιστορία δεν αποτελεί συχνά αντικείμενο ερευνών κοινής γνώμης. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι οποίες κατά κανόνα αφορούν τις πλέον πρόσφατες ιστορικές εμπειρίες (εμφύλιος, δικτατορία) οι συλλογικές στάσεις και αντιλήψεις, απέναντι στην εγχώρια ιστορία δεν έχουν αποτελέσει μέχρι σήμερα, συστηματικά, αντικείμενο εμπειρικής διερεύνησης. Αντίθετα, σε άλλες χώρες, όπως για παράδειγμα η Γαλλία, όπου το ειδικό βάρος της δημόσιας συζήτησης για την ιστορία παραμένει αυξημένο, αντίστοιχες έρευνες είναι ιδιαιτέρως δημοφιλείς και εμφανίζονται, τακτικά, στα Μέσα Ενημέρωσης. Η αξιολόγηση των ιστορικών γεγονότων και του ρόλου των προσώπων στη συγκρότηση του «εθνικού παρελθόντος» συνιστούν μια ευρύτατα διαδεδομένη επιστημονική και δημοσιογραφική πρακτική.

2. Ιδεολογική απογραφή

Υπό αυτήν την έννοια, η έρευνα της Public Issue/VPRC για την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ μπορεί να αποδειχθεί σχετικά χρήσιμη. Αποτελεί μια μικρή ιδεολογική απογραφή των βασικών συντεταγμένων της εθνικής μας μυθολογίας, για την ελληνική επανάσταση του 1821, και των θεμελιωδών συλλογικών στερεότυπων στην ανάγνωσή της, που έχουν κατασκευασθεί διαχρονικά. Ταυτοχρόνως, καταγραφή των αντοχών αυτής της μυθολογίας, αλλά και των «ρωγμών» που προκαλούνται στη σημερινή εποχή της ιδεολογικής και πολιτιστικής «αναστάτωσης». Η συγκυρία, μέσα στην οποία πραγματοποιήθηκε η έρευνα έχει επηρεασθεί σε κάποιο βαθμό από τη διένεξη σχετικά με το βιβλίο ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού. Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη αντιπαράθεση μπορεί να λειτουργεί μεροληπτικά υπέρ κάποιων απόψεων, πχ. αναφορικά με την αποδοχή του μύθου του «κρυφού σχολείου» (σε ποσοστό 88% – διάγραμμα 1), εντούτοις, η έρευνα εξακολουθεί να αποτυπώνει περισσότερο τις κοινωνικές αξίες και στάσεις για την ελληνική επανάσταση του 1821 και λιγότερο τις συλλογικές γνώμες και απόψεις. Η διαφορά είναι η ακόλουθη: Σε αντιδιαστολή με τις γνώμες-απόψεις (views-opinions) που εκφράζει το Κοινό και οι οποίες επηρεάζονται από τη συγκυρία, ή την ατζέντα των ΜΜΕ, οι στάσεις (attitudes), συνιστούν λιγότερο ευμετάβλητες, αλλά ακόμη όχι βαθειά ριζωμένες αντιλήψεις της Κοινής Γνώμης, ενώ πολύ περισσότερο οι αξίες-κοσμοαντιλήψεις (values-world views) συνιστούν περισσότερο σταθερές και εδραιωμένες πεποιθήσεις (beliefs) του Κοινού, η κατανόηση των οποίων βοηθά την πρόβλεψη και ερμηνεία των γνωμών και των στάσεων, απέναντι σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων.

3. Οι βασικές συντεταγμένες

Η διερεύνηση των (υποκειμενικών) στάσεων της κοινής γνώμης απέναντι στο ’21, περιλαμβάνει επτά βασικούς άξονες, που αφορούν: α) την αναγνωρισιμότητα και την ιεράρχηση των περιόδων της ελληνικής ιστορίας, το βαθμό ενημέρωσης και το γενικό ενδιαφέρον για την ιστορία, β) το σημερινό ρόλο των ιδεολογικών μηχανισμών και κυρίως του σχολικού, γ) τις στάσεις απέναντι στους «δρώντες φορείς» της επανάστασης (Φιλική Εταιρεία, κλέφτες και αρματωλοί, προεστοί και κοτζαμπάσηδες) και τα «πρόσωπα», δ) το ρόλο της Εκκλησίας (Πατριαρχείο, Μοναστήρια, λαϊκός κλήρος), ε) το ρόλο του ξένου παράγοντα (Μεγάλες Δυνάμεις), στ) το χαρακτήρα της επανάστασης και ζ) το κίνημα του φιλελληνισμού.

Από τα ευρήματα της έρευνας, αξίζει να επισημανθούν τα εξής: 1) Παρά την κάθετη άνοδο της ισχύος των ηλεκτρονικών ΜΜΕ, η πρωτοκαθεδρία του σχολικού ιδεολογικού μηχανισμού και γενικότερα του δίδυμου σχολείο-οικογένεια στην εγχάραξη των κυρίαρχων ιδεολογικών στερεοτύπων για το 1821 δεν έχει αμφισβητηθεί ουσιαστικά, και παραμένει πρωτεύων. Με βάση τα ευρήματα της έρευνας, η συγκρότηση των συλλογικών απόψεων για το ’21 παράγεται κατά βάση «μέσα στο σχολείο» και λιγότερο «έξω από αυτό» (διάγραμμα 2). Σε αυτόν το ρόλο, τουλάχιστον, το σχολείο δεν έχει υποκατασταθεί (ακόμη) από την τηλεόραση. Επιπλέον, η εμβέλεια του εκκλησιαστικού μηχανισμού (όπως εκφράζεται από την ενορία και -κυρίως για τους παλαιότερους- από το κατηχητικό), παρά τις εντυπώσεις, όπως και του πολιτισμικού μηχανισμού (πχ. ελληνικός κινηματογράφος, θέατρο, δημοτικά τραγούδια), αποδεικνύεται ιδιαίτερα περιορισμένη (διάγραμμα 3).

2) Στη συλλογική κοινωνική ερμηνεία για την ελληνική επανάσταση κυριαρχούν, σε μεγάλο βαθμό, παραδοσιακά ιδεολογικά σχήματα, που ιστορικά έχουν συνδεθεί με την αριστερή ιστοριογραφία (Κορδάτος, Ζεύγος, Σκαρίμπας, κ.α.) και πολιτικά με την αριστερά. Η προηγούμενη διαπίστωση επιβεβαιώνεται από τις επικρατούσες υποκειμενικές παραστάσεις, που αποκαλύπτονται σε μια σειρά ζητήματα σχετικά με: α) το διττό χαρακτήρα της Επανάστασης (εθνικός και κοινωνικός, πεποίθηση που ασπάζονται 6 στους 10 ερωτώμενοι – διάγραμμα 4), β) την απονομιμοποίηση των «προεστών και των κοτζαμπάσηδων» (των οποίων ο ρόλος στην επανάσταση κρίνεται ως αρνητικός από το 40% των ερωτώμενων – διάγραμμα 5), γ) τη διαφορετική αξιολόγηση της συνεισφοράς του Οικουμενικού Πατριαρχείου (διάγραμμα 6) από τη μια πλευρά και του λαϊκού κλήρου και των μοναστηριών (διάγραμμα 7) από την άλλη, δ) την αναγνώριση της συμμετοχής των Αρβανιτών στη επανάσταση (57% – διάγραμμα 8), ε) την (καθολική) αναγνώριση της εμφύλιας διένεξης (σε ποσοστό 76% – διάγραμμα 9), στ) την υποτίμηση της σημασίας του ρόλου και της επέμβασης του ξένου παράγοντα (διάγραμμα 10), ζ) την υπερεκτίμηση του ρόλου της Ρωσίας (διάγραμμα 11) κ.α. Όλα αυτά υποδηλώνουν τη διατήρηση ισχυρής επιρροής δύο βασικών στοιχείων («αντιϊμπεριαλισμός/ εθνικισμός», «αντιπλουτοκρατισμός») της μετεμφυλιακής «λαϊκοδημοκρατικής» ιδεολογικής παράδοσης (με την έννοια που έχει αποδώσει παλαιότερα στον όρο ο E.Laclau).

Είναι μάλλον γνωστό, ότι η ιδεολογική ανάγνωση της ιστορίας (και του ’21) γίνεται πάντοτε εκ των υστέρων. Είναι, όμως, λιγότερο γνωστή, ή αυτονόητη, η επίδραση που άσκησε σε αυτήν την ανάγνωση, η διαιρετική τομή του Εμφυλίου.

Τα διαγράμματα του άρθρου:

slide58.jpg slide17.jpg slide22.jpg slide94.jpg slide49.jpg slide40.jpg slide47.jpg slide62.jpg slide99.jpg slide74.jpg slide78.jpg

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (24/03/2007) με τίτλο: “Μια ιδεολογική απογραφή της εθνικής μας μυθολογίας”

Η σχετική έρευνα