Aνάλυση του
ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΥΡΗ
Ελληνική ιστορία και έρευνες κοινής γνώμης
Στη διεθνή πρακτική, η ιστορία έχει αποτελέσει συχνά αντικείμενο ερευνών κοινής γνώμης. Αντίστοιχες έρευνες είναι δημοφιλείς και εμφανίζονται, τακτικά, στα Μέσα Ενημέρωσης. Παράλληλα, η αξιολόγηση, από το κοινό, των ιστορικών γεγονότων και του ρόλου των προσώπων, στη συγκρότηση του «εθνικού παρελθόντος», συνιστούν μια ευρύτατα διαδεδομένη επιστημονική και δημοσιογραφική πρακτική. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, αν και το ειδικό βάρος της δημόσιας συζήτησης για την ιστορία έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, οι συλλογικές στάσεις και αντιλήψεις, απέναντι στην εγχώρια ιστορία δεν έχουν αποτελέσει μέχρι σήμερα, συστηματικά, αντικείμενο εμπειρικής ποσοτικής διερεύνησης. Αυτή η παρατήρηση ισχύει σε μεγάλο και για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο 1946-1949. Ιστορική περίοδο, για την οποία, αφενός η επιστημονική βιβλιογραφία έχει πολλαπλασιασθεί, αφετέρου το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης (η «ζήτηση» για ιστορία), που καταγράφεται στην παρούσα έρευνα, είναι ιδιαιτέρως υψηλό (7 στους 10 ερωτηθέντες δηλώνουν, ότι η ιστορία του εμφυλίου τους ενδιαφέρει «πολύ», ή «αρκετά», διάγραμμα 1). Βεβαίως, δεν είναι άσχετο με αυτό το γεγονός, ότι για ένα σημαντικό τμήμα των σημερινών Ελλήνων πολιτών (29%, σχεδόν 1 στους 3, διάγραμμα 11), θύματα της βίας και των συνεπειών του εμφυλίου έχουν υπάρξει στο στενό, ή στο ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Επομένως, μπορεί να υποθέσει κανείς, ότι τρεις γενιές μετά το ιστορικό γεγονός, η διατήρηση άμεσης, ή έμμεσης βιωματικής σχέσης με το ίδιο το γεγονός αφορά ακόμη έναν αρκετά διευρυμένο κοινωνικό περίγυρο.
Υπό αυτά τα δεδομένα, η έρευνα της Public Issue για την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, συνεχίζοντας την προσπάθεια, που ξεκίνησε με τις έρευνες για την Επανάσταση του 1821 (Οι στάσεις της ελληνικής κοινής γνώμης απέναντι στο 1821: Μια ιδεολογική απογραφή της εθνικής μας μυθολογίας) και τη Μεταπολίτευση (Η ελληνική κοινή γνώμη απέναντι στην ιστορία της Μεταπολίτευσης, 1974-2007), μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμη. Παρέχει μια αναλυτική ιδεολογική «απογραφή» της συλλογικής κοινωνικής μνήμης, για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο 1946-1949, και των συλλογικών στερεότυπων που έχουν κατασκευασθεί, διαχρονικά, στην ανάγνωση της σημαντικότερης διαιρετικής τομής της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ταυτοχρόνως, αποπειράται να μετρήσει, εμπειρικά, τον απόηχο και τη σημερινή επίδρασή της, στη συγκρότηση των σύγχρονων κομματικών και παραταξιακών ταυτοτήτων. Η έρευνα οργανώνεται σε τρεις άξονες: Ο πρώτος αφορά την αναγνωρισιμότητα της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, το βαθμό της υφιστάμενης ενημέρωσης των πολιτών και τις πηγές πληροφόρησης σχετικά με αυτό. Ο δεύτερος, τις καθαυτό στάσεις απέναντι στα γεγονότα, τα εμπλεκόμενα πρόσωπα, τις παρατάξεις και το διεθνή παράγοντα. Ο τρίτος και σημαντικότερος διερευνά τις (υποκειμενικές) κοινωνικές παραστάσεις, για τις συνέπειες του εμφυλίου και τις επιπτώσεις του στη σύγχρονη ελληνική πολιτική πραγματικότητα, καθώς και τη σημασία του για τη συγκρότηση του σημερινού κομματικού συστήματος.
Βαθμός ενημέρωσης και πηγές πληροφόρησης
Η αποτύπωση του πλέγματος των ιδεολογικών μηχανισμών διαμόρφωσης της κοινής γνώμης για τον εμφύλιο αναδεικνύει ενδιαφέροντα ευρήματα: α) Σε αντίθεση με την περίπτωση της επανάστασης του 1821, ο ρόλος του σχολικού μηχανισμού είναι εντυπωσιακά υποβαθμισμένος. Η συγκρότηση των συλλογικών απόψεων για τον εμφύλιο παράγεται, κατά βάση, «έξω από το σχολείο» και λιγότερο «μέσα» σε αυτό. β) Ο ιδεολογικός ρόλος των Μέσων Ενημέρωσης είναι επίσης περιορισμένος. γ) Αντιθέτως, η οικογένεια, η «αυτομόρφωση» και τα κοινωνικά δίκτυα αναδεικνύονται στο σημαντικότερο κοινωνικό μηχανισμό συγκρότησης των ιδεολογικών αντιλήψεων, ιδίως για τα κοινωνικά στρώματα που είναι μορφωτικά αποκλεισμένα.
Στάσεις απέναντι στον εμφύλιο πόλεμο
Κατά παράδοξο, αλλά όχι ανερμήνευτο τρόπο, στη συνείδηση της σημερινής ελληνικής κοινής γνώμης, τα πρόσωπα που συνδέονται περισσότερο με τον εμφύλιο και τον συμβολοποιούν είναι ο Άρης Βελουχιώτης και ο Ναπολέων Ζέρβας, όχι ο Ν.Ζαχαριάδης, ο Μ.Βαφειάδης και ο Α.Παπάγος (διάγραμμα 2). Επομένως, αποδεικνύεται ότι η κοινωνικά επικρατούσα άποψη, συμπίπτει με εκείνη που θεωρεί ότι η απαρχή του εμφυλίου τοποθετείται μέσα στην περίοδο της Κατοχής και της ΕΑΜικής κυριαρχίας. Στην προσωποποίηση του εμφυλίου, και όχι μόνο, ο ιδεολογικός άξονας Αριστερά/Δεξιά παραμένει εναργής. Οι αυτοτοποθετούμενοι στην Αριστερά εκφέρουν θετικές κρίσεις για τον Μ.Βαφειάδη (48%) και το Ν.Ζαχαριάδη (40%), ενώ οι αυτοτοποθετούμενοι στη Δεξιά, για τον Α.Παπάγο (66%) και τους βασιλείς (Παύλος 48%, Φρειδερίκη 47%, διάγραμμα 4). Η διαίρεση Α/Δ αποδεικνύεται εντονότατη και ως προς το ζήτημα του «παιδομαζώματος», ενώ οι συνέπειες στη δόμηση των κομματικών ταυτοτήτων είναι οφθαλμοφανής (διάγραμμα 6). Επιπλέον, ως προς αυτό το σημείο, η μεγάλη ηλικιακή διαφοροποίηση που παρατηρείται συνιστά απόδειξη και της εντελώς διαφορετικής πρόσληψης του γεγονότος που υφίσταται.
Από τα ευρήματα της έρευνας επιβεβαιώνονται, ακόμη, οι γνωστές συντεταγμένες της νεότερης «λαϊκο-δημοκρατικής» ιδεολογίας (Laclau), ο «αντιμοναρχισμός» και ο «αντι-ιμπεριαλισμός», που υποδηλώνονται από τα υψηλά ποσοστά αρνητικών κρίσεων για τα πρόσωπα των βασιλέων (Παύλος, Φρειδερίκη – διάγραμμα 3) και τα ακόμη υψηλότερα ποσοστά απόδοσης ευθυνών για τον εμφύλιο στη Μ.Βρετανία (76%) και τις ΗΠΑ (66%, διάγραμμα 5). Ως προς τη δεύτερη ιδεολογική διάσταση θα πρέπει να σημειωθεί, ότι αυτή είναι γενικευμένη και διάχυτη μεταξύ των κομμάτων.
Αξιολόγηση των συνεπειών και επιπτώσεις στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα
Εξήντα χρόνια μετά το τέλος του, η ιδεολογική και πολιτική διαίρεση που παρήγαγε παραμένει ως ένα βαθμό ενεργή, όχι προφανώς με την ένταση της μετεμφυλιακής, ή της μεταδικτατορικής περιόδου. Η κοινωνική πεποίθηση για διατήρηση της ιδεολογικής επίδρασης του εμφυλίου, σήμερα, γίνεται αποδεκτή από το 55% του εκλογικού σώματος (διάγραμμα 7), ενώ, ταυτόχρονα, το 49% των πολιτών αποδέχεται τη σχέση των σημερινών πολιτικών κομμάτων με την εμφύλια σύγκρουση (διάγραμμα 8). Η ίδια η κοινωνική τοποθέτηση πάνω σε αυτό το ζήτημα παραμένει παραταξιακά και κομματικά πολωμένη, ενώ, στα πλαίσια του υφιστάμενου κομματικού συστήματος, το ΚΚΕ αποτελεί εκείνον τον κομματικό σχηματισμό, που συγκροτεί κατεξοχήν την ταυτότητά του στην υπεράσπιση αυτής της θέσης (διάγραμμα 9). Από την άλλη πλευρά, η ηττοπαθής κουλτούρα της Αριστεράς, που εγγράφηκε στη πολιτική της συνείδηση, μετά την ιστορική της συντριβή, εκδηλώνεται στο γεγονός, ότι σχεδόν τα 2/3 (65%) των αυτοτοποθετούμενων στην Αριστερά ψηφοφόρων, δηλώνει, σήμερα, απαντώντας σε ένα -εκ των υστέρων- φανταστικό ερώτημα, ότι «δεν έπαιρνε θέση, εάν είχε βρεθεί στον εμφύλιο» (διάγραμμα 10).
Τα διαγράμματα του άρθρου:
